Η άγνωστη Αρμενική Κοινότητα
της Δράμας στον Μεσοπόλεμο
Γεωργία Μπακάλη
Πολ Ζέπτζι (Paul Zepdji). Θεσσαλονικιός φωτογράφος αρμενικής καταγωγής. Έζησε και εργάστηκε στη Θεσσαλονίκη (τέλη 19ου αιώνα αρχές του 20ού αι.). Ο φακός του απαθανάτισε, εκτός από τη Θεσσαλονίκη, και άλλες μακεδονικές πόλεις. Εδώ μια άποψη της Δράμας αποτυπωμένη σε καρτ ποστάλ. (Συλλογή Γ. Μπακάλη)
Οι Αρμένιοι της Δράμας άφησαν ελάχιστα ίχνη στο αποτύπωμα της πόλης. Η παρουσία τους εκατό χρόνια πριν κινδυνεύει να περάσει στη λήθη. Άνθρωποι της διασποράς, όπως και άλλοι αλλόθρησκοι και αλλόγλωσσοι, ήταν ο «άλλος» κόσμος της πόλης. Άλλοι με πατρίδα και άλλοι χωρίς. Ήταν όλοι εκείνοι, η πολυπληθής μουσουλμανική κοινότητα πριν από την ανταλλαγή, η χριστιανική των γηγενών, στην πλειονότητά τους Ηπειρώτες. Ήταν ακόμη οι κοινότητες των Εβραίων και των Αρμενίων αλλά και η ρωσική παροικία. Οι άνθρωποι τότε, αν και κατοικούσαν μέσα στις οριοθετημένες χωροταξικά συνοικίες τους με βάση την εθνικοθρησκευτική τους προέλευση, αλληλεπιδρούσαν διατηρώντας συγχρόνως τις πολιτισμικές τους ιδιομορφίες. Από τις κοινότητες εκείνες, η κοινότητα των Αρμενίων παραμένει ανερεύνητη.
Πριν από το 1922 η αρμενική κοινότητα αριθμούσε περίπου 20 οικογένειες.1 Με τα προσφυγικά ρεύματα του 1922, Αρμένιοι από διάφορες πόλεις της Μικράς Ασίας (Προύσα, Κίο, Νικομήδεια, Κιουτάχεια) βρέθηκαν στη Δράμα, ανάμεσά τους και πολλά ορφανά. Μετά την περίθαλψή τους στα ορφανοτροφεία της πόλης, χίλια περίπου Αρμενόπουλα τοποθετήθηκαν σε διάφορες καπνοπαραγωγικές εργασίες.2 Οι Αρμένιοι ερχόμενοι στη Δράμα στεγάστηκαν, όπως και οι υπόλοιποι Έλληνες πρόσφυγες, σε πρόχειρα καταλύματα ή σε ανταλλάξιμα σπίτια μουσουλμάνων, ενώ στους επαγγελματίες (παντοπώλες, καφεπώλες, ράφτες, ξυλουργούς κ.ά.) παραχωρήθηκαν μικροί χώροι σε βακουφικά οικόπεδα, για να κατασκευάσουν με δικές τους δαπάνες ξύλινες παράγκες που θα λειτουργούσαν ως μικροκαταστήματα ή εργαστήρια. Οι προϋπάρχουσες αρμενικές οικογένειες ασφαλώς και δεν ήταν σε θέση να αναλάβουν εξ ολοκλήρου τη στεγαστική αποκατάσταση των νεοφερμένων. Έσπευσαν όμως να αντιμετωπίσουν με τα μέσα που διέθεταν τις επείγουσες ανάγκες των ομοεθνών τους.
Μαθητές του αρμενικού σχολείου στη Δράμα. Στη μέση ο διευθυντής Κρικόρ Μπαλαντουνί, 1929. Αρμενικά, 116 (Μάιος-Ιούλιος 2024), σ. 30-32.
Στο διάστημα 1924-1925 οργανώθηκε η αναχώρηση των Αρμενίων από την Ελλάδα σε συνεργασία με την Κοινωνία των Εθνών, προκειμένου να διευκολυνθεί η αποκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων. 3 Το 1924 από τη Δράμα αναχώρησαν περίπου 800 πρόσφυγες Αρμένιοι. Εξαιρέθηκαν οι εγκατεστημένοι προ του 1920, ενώ από τους νεοαφιχθέντες εξαιρέθηκαν κυρίως έμποροι, επιστήμονες και τα αρμενόπαιδα που τελούσαν υπό την προστασία της Near East Relief και περιθάλπονταν σε ορφανοτροφεία.4 Το 1927-28 η κοινότητα αποτελούνταν από 200 οικογένειες που αριθμούσαν 820 ψυχές.5 Οι Αρμένιοι της Δράμας οργάνωσαν μια δραστήρια κοινότητα που τη χαρακτήριζαν οι συνεκτικοί δεσμοί των μελών της και ένα φιλάνθρωπο προφίλ.6 Διατηρούσαν εκκλησία σε ερειπωμένο ανταλλάξιμο κτίριο που τους παραχωρήθηκε το 1924 από το τοπικό Γραφείο Ανταλλαγής. Στην εκκλησία λειτουργούσε το αρμενικό σχολείο (τετρατάξιο ή και εξατάξιο). 7 Το 1928-29 φοιτούσαν περίπου εκατό μαθητές. Δίδασκαν τρεις δασκάλες της ελληνικής γλώσσας και δυο της αρμενικής. Το εκπαιδευτικό προσωπικό πληρωνόταν μηνιαίως από την ίδια την κοινότητα. Τα έσοδά της προέρχονταν από τις συνδρομές των μελών της ενώ και οι μαθητές κατέβαλαν «εισιτήριον σχολής» (40-60 δρχ. μηνιαίως). Η διδασκαλία της ελληνικής και το γεγονός ότι τα αρμενόπαιδα έψελναν τον εθνικό ύμνο και άλλα «πατριωτικά τραγούδια» λειτουργούσαν ως μηχανισμός καλλιέργειας εθνικού φρονήματος και αφομοίωσης του αρμενικού στοιχείου στο πλαίσιο της επιδιωκόμενης τότε εθνικής ομογενοποίησης. Ζωηρή ήταν η συμμετοχή της κοινότητας στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της πόλης με τον ερασιτεχνικό θίασο του Ομίλου Νέων Αρμενίων, ο οποίος συνήθιζε να δίνει παραστάσεις για φιλανθρωπικό σκοπό 8. Στα τοπικά αθλητικά δρώμενα συμμετείχε και η Ελπίς ΧΑΝ Αρμενίων.9
Κέντρο περίθαλψης της Αρμενικής Ένωσης Αγαθοεργίας (AGBU) Δράμα, δεκαετία 1930 Αρμενικά, 116 (Μάιος-Ιούλιος 2024), σ. 30-32.
Οι Αρμένιοι της Δράμας αποτελούσαν σημαντικό πυλώνα της κοινωνικής και οικονομικής ζωής της πόλης. Ως έμποροι, μικροβιοτέχνες και επιστήμονες, κυρίως ως «καλοί επαγγελματίαι προ παντός κτίσται και μαραγκοί», κατείχαν σημαντικό μερίδιο στον μεταποιητικό και παραγωγικό τομέα. Ενδεικτικά αναφέρουμε: το καφεκοπτείο του Λ. Κατιρτζιάν, το βυρσοδεψείο του Σ. Αγκόπ, το σανδαλοποιείο του Τ. Καραγκιοζιάν, το υποδηματοποιείο του Σ. Μπαγλιάν, το υφασματοπωλείο του Κ. Σουλτανιάν, το ατμοκαθαριστήριο του Ηλ. Βερβεριάν, τα αρτοποιεία των Αβ. Γκουλιάν και Κ. Αραμπατζιάν, τα μαγειρεία των Χ. Αραμπατζιάν, Αν. Ταταριάν και Αβ. Βαρταριάν, τους λαχανοπώλες Χ. Γκιουλεξιάν, Ζ. και Τ. Μενεκιάν, τη βιοτεχνία πλεκτών του Π. Μπισδουκιάν, το φαρμακείο του Χ. Καμπουριάν, τους γιατρούς Α. Τιργιακιάν, Ο. Ασικιάν και Ο. Καρνίκ. Στο Ωδείο της Δράμας μέλος του διδακτικού προσωπικού ήταν η καθηγήτρια φωνητικής Ασσικιάν. Οι περισσότεροι νέοι Αρμένιοι αλλά και πολλές γυναίκες και νεαρά κορίτσια απασχολούνταν στην καπνεργασία, όπως άλλωστε και η πλειονότητα των γυναικών προσφύγων.
Αρμενική ποδοσφαιρική ομάδα της Δράμας. Τερματοφύλακας ο Αβέντ Χατσαντουριάν, 1932. Αρμενικά, 116 (Μάιος-Ιούλιος 2024), σ. 30-32.
Η παρουσία της Αρμενικής κοινότητας Δράμας συνδέεται άμεσα με την τοπική ιστορία, συγχρόνως δε αποτελεί ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο της ιστορίας της αρμενικής Διασποράς. Η ιστορία της ωστόσο παραμένει ερευνητική πρόκληση. Ποια ήταν η διάρθρωση της γειτονιάς/συνοικίας των Αρμενίων και σε τι διέφερε από τις άλλες; Πώς ήταν οργανωμένη η κοινωνική ζωή των Αρμενίων της Δράμας και ποια η σχέση τους με τις αρμενικές κοινότητες της ευρύτερης περιοχής; Σε ποιο βαθμό οι Αρμένιοι αναμειγνύονταν στα κοινά; Ποια ήταν η συμβολή τους στην τοπική οικονομία; Υπήρχε ενδογαμία και ποιο ρόλο έπαιζε; Με ποιες εθιμικές πρακτικές διατηρούσαν την πολιτισμική τους ταυτότητα; Κάποια μόνο από τα αναπάντητα ερωτήματα που θα μπορούσαν να τεθούν προκειμένου να καταγραφεί η ιστορία των Αρμενίων της Δράμας, για την οποία ωστόσο οι πηγές λανθάνουν.
Διαφημιστική καταχώριση του επιχειρηματία Μπέδρου Μπιζδικιάν (ή Πέτρου Μπισδουκιάν), 1936.
—————————————————————————————————————-
1 Θεόφιλος Δ. Αθανασιάδης, Οικονομική Στατιστική του Νομού Δράμας 1927, Δράμα 1928, σ. 32.
2 Πρωία, 18 Ιουλίου 1924.
3 Θάρρος, 19 Ιουλίου 1924 & 28 Μαΐου 1925.
4 Πρωία, 18, 26 Ιουλίου & 2 Αυγούστου 1924⸱Θάρρος, 21 Νοεμβρίου 1924.
5 Το διοικητικό συμβούλιο απαρτιζόταν από τους: Απέτ Δερδεριάν (πρόεδρο), Στεπάν Λουσικιάν (γενικό γραμματέα), Λαζάρ Κατιρτζιάν (ταμία), Κιρκόρ Χατζηκιάν, Οσκιάν Κιρκοτζιάν, Καραμπέτ Σουλτανιάν και Στεπάν Μικιριάν (μέλη). Εφημέριος της Κοινότητας ήταν ο αρχιμανδρίτης Αρσέν Χατζογιάν, καταγόμενος από τους Σόλους της Προύσας, με πλούσια δράση στα ανταρτικά σώματα. Βλ. Πελοπίδας Πινάτσης, «Η Αρμενική Κοινότης Δράμας», Θάρρος, 15 Δεκεμβρίου 1928.
6 Το συμβούλιο της κοινότητας των Αρμενίων διενήργησε έρανο για τους σεισμοπαθείς της Κορίνθου (Θάρρος, 29 Απριλίου 1928).
7 Η Αρμενική κοινότητα ζήτησε από τον Βενιζέλο, όταν επισκέφτηκε τη Δράμα, να της δοθεί οικόπεδο για σχολείο και εκκλησία γιατί το υπάρχον κτίριο ήταν ανεπαρκές. Θάρρος, 11 Μαΐου 1930. Για τη θέση του σχολείου και του ναού βορειοανατολικά της πόλης βλ. Στράτος Κασμερίδης, «Συμβολή στην τοπογραφία της πόλης της Δράμας κατά το α΄ τέταρτο του 20ού αιώνα: η μετάβαση από την οθωμανική Δράμα στη Δράμα των Νέων Χωρών του ελληνικού κράτους. Συνοικίες, μικροτοπωνύμια, τοπόσημα», ΠΕΣΔ (6/2017) σ. 445.
8 Θάρρος, 1&2 Φεβρουαρίου 1924.
9 Στο ίδιο, 18.5.1929.
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη.
