Με αντικείμενα από Αίγυπτο, Ιράν, Συρία, Γρανάδα Ισπανίας κ.α.
Καλλιγραφία, γεωμετρικά σχέδια
και αραβουργήματα από
τη Συλλογή Μπενάκη στη Δράμα
Μέχρι και το Νοέμβριο η έκθεση για την Ισλαμική Τέχνη στο Σαντιρβάν
Του Θανάση Πολυμένη
ΤΟ ΒΡΑΔΥ του περασμένου Σαββάτου 21 Ιουνίου, εγκαινιάστηκε η έκτη κατά σειρά έκθεση του Μουσείου Μπενάκη, στον χώρο πολιτισμού της Raycap, Σαντιρβάν.
Κεντρικός τίτλος της έκθεσης, «Χίλιες και μία μορφές, ζωγραφιές και σχήματα» και αφορά στην ισλαμική τέχνη.
Τα περίπου 60 αντικείμενα που παρουσιάζονται στην έκθεση αυτή, προέρχονται από χώρες όπως την Αίγυπτο, τη Συρία, το Ιράν, τη Σικελία, την Γρανάδα της Ισπανίας και την Τουρκία. Τα διάφορα αντικείμενα που παρουσιάζονται, προέρχονται τόσο από την πρώιμη περίοδο της ισλαμικής τέχνης, αλλά και αργότερα, σε ένα εύρος από τον 7ο έως και τον 19ο αιώνα και είναι χαρακτηριστικά αντικείμενα των κατηγοριών στις οποίες ανήκουν.
Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας, η Ιστορικός Τέχνης και Επιμελήτρια του Μουσείου Μπενάκη για την Ισλαμική Τέχνη κα. Μίνα Μωραΐτου, μαζί με άλλα στελέχη του Μουσείου Μπενάκη και της εταιρείας Raycap, προχώρησε σε μια δημοσιογραφική ξενάγηση.
Κατά την ξενάγησή της η κα. Μωραΐτου, σημείωσε ότι «η βάση της συλλογής για την ισλαμική τέχνη έρχεται από τον ιδρυτή του (σ.σ. Αντώνη Μπενάκη), ο οποίος συγκρότησε μια πολύ σημαντική συλλογή αρχικά όσο ζούσε στην Αίγυπτο και στη συνέχεια όταν εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα το 1927 τη συνέχισε. Πολλά απ’ αυτά τα αντικείμενα εκτέθηκαν στην Αθήνα όταν άνοιξε το Μουσείο Μπενάκη το 1931».
Όπως εξηγεί η ίδια, «για το Σαντιρβάν, αποφασίσαμε να οργανώσουμε μια έκθεση που αφορά τη διακόσμηση της ισλαμικής τέχνης».
Αυτό που τόνισε αρχικά η ίδια, είναι ότι «ισλαμική τέχνη, είναι η τέχνη που δημιουργήθηκε στους τόπους όπου κυριαρχεί η θρησκεία του Ισλάμ. Αυτό όμως δεν την καθιστά αναγκαστικά θρησκευτική. Υπάρχει ένα πάρα πολύ μεγάλο κομμάτι κοσμικής τέχνης, το οποίο φαίνεται και από τα αντικείμενα. Η ισλαμική τέχνη σαν όρος, είναι κάτι δύσκολο, γιατί καλύπτει χώρες και λαούς, οι οποίοι μεταξύ τους δεν έχουν κανένα άλλο στοιχείο, παρά μόνο τους ενώνει η θρησκεία. Είναι περίπου σαν να κάναμε μια έκθεση χριστιανικής τέχνης και να είχαμε έργα από την Ελλάδα, από τη Γαλλία, την Αγγλία, την Αμερική, την Αιθιοπία. Όλα είναι διαφορετικά μεταξύ τους.
Εδώ έχουμε πολλούς λαούς, Άραβες, Πέρσες, Τούρκους, αλλά όταν μιλάμε για την τέχνη τους, υπάρχουν κάποια στοιχεία που είναι σταθερά. Κι αυτά είναι που αναδεικνύουμε».
Η συγκεκριμένη έκθεση χωρίζεται σε τέσσερις τομείς: Στην Καλλιγραφία, στα Γεωμετρικά σχέδια και συμμετρία, στο Αραβούργημα και φυσικό κόσμημα και στην Εικονογραφία και ανεικονική τέχνη.
Καλλιγραφία
Όπως αναφέρει η κα. Μωραΐτου, «το πρώτο μεγάλο μέρος της ισλαμικής τέχνης είναι η καλλιγραφία. Από τους πρώτους αιώνες, έγινε η πιο σημαντική καλλιτεχνική έκφραση στον κόσμο του Ισλάμ. Το Κοράνι που είναι αυτούσιος ο λόγος του θεού όπως αποκαλύφθηκε στον προφήτη κατά τους μουσουλμάνους, όταν άρχισαν να καταγράφουν τα πρώτα Κοράνια, θέλησαν να έχουν και μια ωραία γραφή. Οπότε, αυτή η έννοια της καλλιγραφίας – οργάνωσης της γραφής, ήταν πολύ έντονη. Υπάρχουν συγκεκριμένοι τύποι καλλιγραφίας ανά τους αιώνες, με συγκεκριμένες αναλογίες και κανόνες.
Η πρώτη μορφή ονομάζεται κουφική. Και κουφικά μάλιστα βρίσκουμε και στη βυζαντινή τέχνη. Είναι μια μορφή με αρκετά ευδιάκριτες οριζόντιες και κάθετες γραμμές. Η κουφική γραφή εμφανίζεται στις τελευταίες δεκαετίες του 7ου αιώνα και ακολουθούν η μαγκρίπ που χρησιμοποιείται κυρίως στην Ισπανία και τη Βόρεια Αφρική, η θούλουθ που απαντάται στην Αίγυπτο και τη Συρία, ενώ η νάσταλικ είναι μια γραφή που χρησιμοποιήθηκε στο Ιράν και την Κεντρική Ασία. Κάθε τύπος ακολουθεί σαφείς κανόνες στις αναλογίες και τη μορφή των γραμμάτων και των λέξεων».
Χαρακτηριστικά τονίζει μάλιστα, ότι «συχνά οι επιγραφές αποκτούν προφυλακτικές ή αποτροπαϊκές ιδιότητες, ενώ σε πολλά κεραμικά βρίσκουμε ακόμα και ποιήματα. Οι Ιρανοί έχουν μια πλούσια παράδοση στην ποίηση και τη λογοτεχνία κι αυτό το βρίσκουμε και στα έργα τέχνης. Χρησιμοποιούν πολλές φορές και ψευδοεπιγραφές, επειδή η καλλιγραφία ως έκφραση τέχνης είναι τόσο σημαντική, που την βλέπουμε σε έργα τέχνης απλά για να υπάρχει μια υπογραφή. Η μετατροπή του λόγου σε τέχνη, αναδεικνύει την αλληλεπίδραση ανάμεσα στη γλώσσα και στη δημιουργικότητα».
Γεωμετρικά σχέδια και συμμετρία
Στη δεύτερη κατηγορία, έχουμε κυρίως θέματα διακόσμησης, η οποία συχνά διέπεται από συμμετρία, ιδιαίτερα με τη χρήση γεωμετρικών σχημάτων, τα οποία είναι προσεκτικά διατεταγμένα για να δημιουργούν περίπλοκα αλλά αρμονικά σχέδια.
Όπως σημειώνει η κα. Μωραΐτου, «υπάρχει ένας σαφής διαχωρισμός, μεταξύ της θρησκευτικής και της κοσμικής τέχνης. Κι αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει απεικόνιση ανθρώπων και ζώων στη θρησκευτική τέχνη. Αυτό πηγάζει από το φόβο της ειδωλολατρίας; Πηγάζει από το ότι εκείνη την εποχή η αρχή του Ισλάμ συμπίπτει με την εποχή της εικονομαχίας; Και επίσης επειδή η εβραϊκή θρησκεία είναι κυρίως ανεικονική; Όλα αυτά είναι από την αρχή και την ακολουθούν μέχρι και σήμερα.
Οπότε, όταν δεν υπάρχει εικονογραφία στη θρησκευτική τέχνη, πώς διακοσμείς έργα και θρησκευτικά κτίρια; Μόνο με ανεικονικό τρόπο. Γεωμετρία, αραβούργημα και φυτικά θέματα».
Συνεχίζοντας, εξηγεί ότι «τα βασικά γεωμετρικά σχέδια προέρχονται από προϊσλαμικές καλλιτεχνικές παραδόσεις της Βυζαντινής και Σασανιδικής Αυτοκρατορίας, οι οποίες υιοθετήθηκαν από τους Άραβες τον 7ο και 8ο αιώνα και πήραν νέα μορφή και χρήση. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά της ισλαμικής γεωμετρικής τέχνης είναι η μαθηματική ακρίβεια και χρήση ιδιαίτερα πολύπλοκων σχημάτων. Ο σχεδιασμός βασίζεται στην ιδέα ότι κάθε σχέδιο είναι ατέρμονο και μπορεί να επαναληφθεί και να επεκταθεί στο άπειρο».
Αραβούργημα και φυτικό κόσμημα
Στην τρίτη κατηγορία έχουμε το αραβούργημα και το φυτικό κόσμημα. «Το αραβούργημα είναι ένα από τα θεμελιώδη στοιχεία της ισλαμικής τέχνης και χαρακτηρίζεται από περίπλοκα και επαναλαμβανόμενα μοτίβα, τα οποία συνδυάζουν ελικοειδή φυτικά και άλλα διακοσμητικά θέματα. Ο όρος προέρχεται από τη γαλλική λέξη arabesque, δηλαδή “με τον αραβικό τρόπο”, που χρονολογείται από την εποχή της Αναγέννησης.
Τα αραβουργήματα, όπως και το γεωμετρικό κόσμημα, δεν είναι μόνο διακοσμητικά στοιχεία αλλά και μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης που αντανακλούν την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά του ισλαμικού κόσμου.
Στολίζουν μεγάλες επιφάνειες, όπως τοίχους και εσωτερικά κτιρίων, διακοσμούν χειρόγραφα αλλά και αντικείμενα, όπως κεραμικά, υφάσματα, ξυλόγλυπτα και άλλα. Το αραβούργημα και η φυτική διακόσμηση είναι στενά συνδεδεμένα, αλλά όχι ταυτόσημα. Το πρώτο αναφέρεται σε ένα ευρύτερο καλλιτεχνικό είδος, το οποίο βασίζεται στον ρυθμό και την επανάληψη».
Εικονογραφία και ανεικονική τέχνη
Για τα αντικείμενα της τελευταίας κατηγορίας, της εικονογραφίας και ανεικονικής τέχνης, η κα. Μωραΐτου εξηγεί: «Η αποφυγή της απεικόνισης έμψυχων όντων, χαρακτηριστικό της ισλαμικής θρησκευτικής τέχνης από απορρέει από την αποστροφή της ειδωλολατρίας, δεν εμπόδισε την ανάπτυξη μιας πλούσιας κοσμικής ισλαμικής εικονογραφίας, με θέμα εμπνευσμένα από τη ζωή στις Αυλές των ηγεμόνων. Από τους πρώιμους ήδη αιώνες, η διάκριση μεταξύ θρησκευτικής και κοσμικής τέχνης ήταν σαφής, τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στη διακόσμηση χειρογράφων και αντικειμένων. Από τον 8ο αιώνα, απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων εντοπίζονται σε διακοσμήσεις κτιρίων, όπως στα διάσπαρτα παλάτια της ερήμου στη σημερινή Ιορδανία, αποκαλύπτοντας τη βυζαντινή και περσική επιρροή στην πρώιμη ισλαμική τέχνη.
Με την πάροδο των αιώνων, η εικονογραφία γνώρισε σημαντική άνθηση και κοσμικά έργα συχνά απεικονίζουν σκηνές καθημερινότητας της άρχουσας τάξης, όπως συμπόσια με μουσική και χορό, κυνήγι άγριων ζώων και αθλητικές δραστηριότητες».
Η έκθεση στη Δράμα
Η έκθεση με αντικείμενα ισλαμικής τέχνης, θα λειτουργήσει μέχρι και 23 Νοεμβρίου 2025. Οι ώρες λειτουργίας της θα είναι Πέμπτη – Παρασκευή και Σάββατο από 10.00 έως 14.00 και από 18.00 έως 21.00. Την Κυριακή θα λειτουργεί από 11.00 έως 14.00 και από 18.00 έως 21.00.