Μουσειακό Εκθετήριο Αγροτικής Ανάπτυξης & Λαογραφίας του Προσφυγικού Ελληνισμού
Η Πτελέα Δράμας και ο μοναδικός «θησαυρός»
που φιλοξενεί στο κτήριο
του παλαιού δημοτικού σχολείου
Της Σουζάνας Θεοδωρίδου
Αποτελεί ένα – ίσως από τα ελάχιστα – μουσειακά εκθετήρια που ενθουσιάζει τα παιδιά και καταφέρνει να τα ταξιδέψει στο παρελθόν και πρωτίστως να τους διδάξει την ιστορία του τόπου μας. Στη Δράμα έχουμε την τύχη να το έχουμε δίπλα μας και για το λόγω αυτό είναι ένας από τους αγαπημένους εκδρομικούς εκπαιδευτικούς προορισμούς των δημοτικών μας σχολείων. Ο λόγος για το Μουσειακό Εκθετήριο Αγροτικής Ανάπτυξης και Λαογραφίας του Προσφυγικού Ελληνισμού στην Πτελέα Δράμας. Ένα Μουσειακό Εκθετήριο, το οποίο ολοκληρώθηκε με πολλή αγάπη και κόπο από τους Πτελεώτες με πρωτεργάτη και εμπνευστή τον κ. Μαραπίδη.
Το Μουσειακό Εκθετήριο Πτελέας στεγάζεται στο παλαιό δημοτικό σχολείο του χωριού που έχτισαν πέτρα, πέτρα οι πρώτοι πρόσφυγες που έφτασαν στη μητέρα πατρίδα το 1923 με την ανταλλαγή πληθυσμών. Ο κ. Μαραπίδης και κάτοικοι της Πτελέας, θέλησαν έτσι να τιμήσουν τους προγόνους τους που πάτησαν το χώμα του χωριού και απόθεσαν εκεί τα όνειρά τους για μια νέα ζωή. Εκεί που έφεραν τα ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις τους απ’ όπου κι αν ξεκίνησαν (Πόντο, Μικρά Ασία, Θράκη κ.α.) με την μοναδική ελληνική ψυχή και αγάπη για την πατρίδα.
Οι κάτοικοι της Πτελέας κατάφεραν έτσι να κρατήσουν «ζωντανό» το ιστορικό αυτό κτήριο του σχολείου και μέσα να φωλιάσουν όλες τις θύμησες από τη σκληρή ζωή των προγόνων τους. Θέλησαν μ’ αυτό το έργο να μπολιάσουν την ιστορία του τόπου μας στα νέα παιδιά.
Όλα τα εκθέματα του μουσείου έχουν ανεκτίμητη συναισθηματική αξία για τους Πτελεώτες και συντηρούνται εθελοντικά από τα μέλη του νεοσύστατου Πολιτιστικού Συλλόγου Πτελέας «Άγιος Δημήτριος».
Έτος 1924 και στην Πτελέα καταφθάνουν οι πρώτοι πρόσφυγες από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και τη Θράκη. Πως ήταν η ζωή τους στο χωριό; Πως ήταν τα σπίτια τους; Ποιες ήταν οι ασχολίες τους; Όλα αυτά και πολλά άλλα παρουσιάζονται με τα βοήθεια του «θησαυρού» των εκθεμάτων που κατάφεραν να συγκεντρώσουν οι Πτελεώτες στο Μουσειακό Εκθετήριο του χωριού τους.
Ξεκινήσαμε από τη Δράμα και φθάσαμε στην Πτελέα, όπου μας περίμενε η ταμίας του Πολιτιστικού Συλλόγου Πτελέας, κα. Τσεγγελίδου. Η κα. Τσεγγελίδου δέχθηκε με μεγάλη προθυμία να μας ξεναγήσει στο μουσείο, αλλά και να μας διηγηθεί την προσπάθεια των Πτελεωτών μέχρι την ολοκλήρωση του Μουσείου.
Κατά τη διάρκεια της ξενάγησής μας, χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της κας. Τσεγγελίδου: «Όλα αυτά τα αντικείμενα για τους Πτελεώτες έχουν ανεκτίμητη συναισθηματική αξία. Δεν αφήνουμε η παράδοσή και η ιστορία μας να χαθούν μέσα στον χρόνο. Έχουν ψυχή αυτά τα αντικείμενα μέσα τους, γιατί διατηρούν μνήμες. Θα τα διατηρήσουμε και θα μάθουμε και στα παιδιά μας να τα αγαπάνε, γιατί έτσι μόνο δεν θα χαθούν».
Με τον πρωτεργάτη του όλου εγχειρήματος, κ. Παρασκευά Μαραπίδη, επικοινωνήσαμε τηλεφωνικά. Ο κ. Μαραπίδης μας εξήγησε πώς μία σκέψη, μία ιδέα, υλοποιήθηκε, χάρη στην επιμονή, την πίστη και την αγάπη των Πτελεωτών. Στη συζήτησή μας βέβαια, ο κ. Μαραπίδης δεν παρέλειψε να μας εκφράσει και το παράπονό του που το Μουσειακό Εκθετήριο Πτελέας δεν προβάλλεται όσο θα έπρεπε και δεν περιλαμβάνεται στις ημερήσιες εκδρομές που γίνονται στην περιοχή του Παρανεστίου.
Η κα. Τσεγγελίδου μας υποδέχθηκε στην είσοδο του Μουσειακού Εκθετηρίου, όπου στους δύο προθαλάμους παρουσιάζονται φωτογραφίες και αντικείμενα του αγώνα επιβίωσης και γενικότερα της καθημερινότητας των προσφύγων στην Ελλάδα. Στην ουσία ανοίγεται στον επισκέπτη ένα μεγάλο παράθυρο, απ’ όπου μπορεί να «εισέλθει» στη ζωή των προσφύγων την εποχή εκείνη. Οι χώροι είναι έτσι διαμορφωμένοι και εξοπλισμένοι με τα αυθεντικά εργαλεία του παρελθόντος, που ο επισκέπτης γνωρίζει τις αγροτικές ασχολίες, αλλά και την καθημερινότητα των προσφύγων που έφτασαν και ρίζωσαν στην Πτελέα.
Πως μετατράπηκε το παλιό δημοτικό σε μουσειακό εκθετήριο
Όλα τα εκθέματα και τα αντικείμενα που βρίσκονται στο Μουσείο, όπως μας ανέφερε η κα. Τσεγγελίδου, τα συγκέντρωσε ένας συγχωριανός τους, ο Αντιστράτηγος εν αποστρατεία της ΕΛ.ΑΣ., κ. Παρασκευάς Μαραπίδης, ο οποίος τα συνέλεξε με την βοήθεια και άλλων Πτελεωτών. Βρήκε τα κατάλληλα προγράμματα Leader και με την βοήθεια του πρώην δημάρχου Παρανεστίου κ. Καγιάογλου μεταμόρφωσε το Δημοτικό Σχολείο το οποίο είχε πάψει να λειτουργεί από το 1985, σε λαϊκό εκθετήριο.
«Ο κ. Μαραπίδης, συγκέντρωσε όλα αυτά τα αντικείμενα με πολλή αγάπη και μεράκι, καθώς και πολλή προσωπική εργασία. Το Μουσείο ιδρύθηκε το 2005, και σιγά σιγά φτάσαμε στο σημείο που είμαστε σήμερα.
Τα εκθέματα προέρχονται όλα από το χωριό, όπως και όλα τα αντικείμενα που βρίσκονται στον αύλειο χώρο του Μουσείου», πρόσθεσε η κα. Τσεγγελίδου.
Ιστορική αναδρομή του χωριού Πτελέα
Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή για το χωριό Πτελέα, την εγκατάσταση των προσφύγων στην περιοχή το 1923, αλλά και ανάπτυξη της περιοχής, η κα. Τσεγγελίδου, υποστήριξε ότι:
«Στην Πτελέα το 1922 ήρθαν πρόσφυγες από τον Πόντο, τη Θράκη και τη Μικρά Ασία. Ως επί το πλείστον όμως το χωριό κατοικήθηκε από Πόντιους οι οποίοι ήρθαν από την περιοχή της Κάβζας, στον Πόντο. Ήρθαν και δέκα οικογένειες από την περιοχή της Προποντίδας από την Πάνορμο και την Αρτάκι, και δυο – τρεις οικογένειες Θρακιωτών.
Όταν ήρθαν στην Πτελέα το 1923, βρήκαν Τούρκους που κατοικούσαν εκεί. Το 1924 έφυγαν οι Τούρκοι και έμειναν οι πρόσφυγες, οι οποίοι σήκωσαν τα μανίκια, μόχθησαν και δούλεψαν σκληρά».
Το τούρκικο όνομα του χωριού ήταν Μπέριστα, έπειτα από το 1927 το ονόμασαν Πτελέα, από τα πολλά καραγάτσια που είχε (Πτελεός είναι το δένδρο καραγάτσι). Το 1932 οι κάτοικοι με πολύ προσωπική εργασία έχτισαν το σχολείο όλο με πέτρα, στο οποίο σήμερα στεγάζεται το Μουσειακό Εκθετήριο Πτελέας. Το 1965, οι κάτοικοι αποπεράτωσαν την εκκλησία του χωριού, τον Άγιο Δημήτριο.
Ο κύριος χώρος του Μουσείου
Στον προθάλαμο του Μουσείου την δεξιά πλευρά κοσμούν τον χώρο τοπικές ενδυμασίες από τον Πόντο, ενώ δίπλα υπάρχουν οι τοπικές ενδυμασίες των Θρακιωτών, και στην άλλη πλευρά βρίσκονται οι τοπικές ενδυμασίες των Μικρασιατών.
Την είσοδο του κυρίως χώρου του Μουσείου κοσμούν πλήθος φωτογραφιών, οι οποίες χρονολογούνται από το 1920 με στρατιώτες της εποχής, οπλαρχηγούς που αγωνίστηκαν εναντίον των Βουλγάρων κατά την Βουλγαρική Κατοχή.
Τα αντικείμενα που βρίσκονται στο μουσείο χρονολογούνται από την εποχή που εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες στην περιοχή, από το 1923.
Μπαίνοντας στον κύριο χώρο του Μουσείου απεικονίζεται η διαδικασία και τα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν όταν έπλεναν τα ρούχα τους στο χωριό, μέσα σε μια ξύλινη σκάφη.
Στο πρώτο δωμάτιο γίνεται αναπαράσταση του επαγγέλματος του μαραγκού και του σαγματοποιού (αυτός που έφτιαχνε τα σαμάρια), ο οποίος ήταν και πεταλωτής. Επίσης, υπάρχουν εξαρτήματα με τα οποία έζευαν τα ζώα για να μπορούν να σέρνουν το κάρο.
Στο δεύτερο δωμάτιο, γίνεται αναπαράσταση του οργώματος με άλογο και άροτρο. Παράλληλα, στον ίδιο χώρο έχει παραδοσιακά σκεύη με τα οποία κουβαλούσαν νερό στα χωράφια τους. Ανάμεσα στα αντικείμενα του οργώματος υπάρχει και μια παλιά σβάρνα, με την όπως όργωναν και όταν γινόταν σβόλοι το χώμα με την σβάρνα το ίσιωναν ώστε να μπορούν στη συνέχεια να φυτέψουν καπνό, κατά το πλείστον.
Στο επόμενο δωμάτιο, βρίσκεται το αλώνι όπου χρονολογείται από το 1923. Θέριζαν το σιτάρι, το τοποθετούσαν σε ένα στρόγγυλο αλώνι και το πατούσαν ώστε να βγει το σιτάρι. Το ζώο γύριζε γύρω, γύρω και έτσι έβγαινε το σιτάρι.
Στο τέταρτο δωμάτιο, γίνεται αναπαράσταση παιδικών παιχνιδιών, τα οποία τότε τα κατασκεύαζαν τα ίδια τα παιδιά. Αποτυπώνεται με κάθε λεπτομέρεια στον συγκεκριμένο θεματικό χώρο, η παιδικότητα, και τα απλά παιχνίδια της εποχής.
Στη συνέχεια, γίνεται αναπαράσταση του επαγγέλματος του σιδερά. Στον χώρο υπάρχουν όλα τα απαραίτητα εργαλεία της εποχής, ώστε ο σιδεράς να κάνει την δουλειά του.
Έπειτα, υπάρχει ένα δωμάτιο όπως το έφτιαχναν παλιά. Το υλικό που είναι φτιαγμένο το δωμάτιο λέγεται τσίτα, και αποτελείται από ξύλο το οποίο μέσα το γέμιζαν με πέτρα και από πάνω το σοβάτιζαν με χώμα. Δεν υπήρχαν τότε τούβλα και άλλα σύγχρονα οικοδομικά υλικά, και έτσι με ξύλα και με πέτρες κατασκεύαζαν τα τοιχία.
Στο εσωτερικό αυτού του χώρου, γίνεται αναπαράσταση ενός δωματίου όπως ακριβώς ήταν την εποχή που πήγαν οι πρόσφυγες στο χωριό Πτελέα.
Το δωμάτιο περιλαμβάνει, το κρεβάτι (την λεγόμενη καριόλα), το ταπέτο που διακοσμεί τον τοίχο, δυο εκ των οποίων ήρθαν από τον Πόντο και τα είχαν κεντήσει εκεί.
Παράλληλα, στο ίδιο δωμάτιο υπάρχουν και παιδικές κούνιες, όπου η μητέρα εκείνη την εποχή παστάλιαζε τα καπνά και ταυτόχρονα φρόντιζε και τα παιδιά.
Υπάρχει ακόμα, το βρυσάκι, ένα μεταλλικό δοχείο κρεμασμένο στον τοίχο, όπου το γέμιζαν με νερό καθώς δεν υπήρχε δίκτυο υδροδότησης στα σπίτια.
Ακόμη υπάρχει η παραδοσιακή πιατοθήκη κρεμασμένη στον τοίχο και το λεγόμενο φανάρι, ένα ξύλινο κουτί κρεμασμένο στον τοίχο, με σίτα στο πορτάκι του, όπου τοποθετούσαν μέσα τα φαγητά, καθώς εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν ψυγεία.
Στον ίδιο χώρο υπάρχει η κάσα, όπου έδεναν τα δέματα για τον καπνό. Εκείνη την εποχή, ζέσταιναν και χρησιμοποιούσαν κατά το πλείστον ένα δωμάτιο για όλες τις ασχολίες τους. Παράλληλα, υπάρχει και το τραπέζι όπου συγκεντρωνόταν όλη η οικογένεια, και αποτελούσε σημείο συνοχής, αγάπης, ενότητας με διδαχή του σεβασμού και της αξιοπρέπειας.
Επιπλέον, στο ίδιο δωμάτιο υπάρχουν διάφορα καθημερινά χρηστικά αντικείμενα, όπως η σκάφη που ζύμωναν το ψωμί, η λαϊστέρα που έβαζαν το γάλα και έβγαζαν από εκεί το βούτυρο.
Η συνύπαρξη Ελλήνων και Τούρκων στο χωριό
Το εντυπωσιακότερο στοιχείο αυτού του δωματίου, είναι το ταβάνι του. Πρόκειται για ένα ξύλινο σκαλιστό ταβάνι, προερχόμενο από ένα παλιό τούρκικο σπίτι του χωριού λίγο πριν γκρεμιστεί. Οι Τούρκοι στην Πτελέα είχαν καταπληκτικά πέτρινα σπίτια, πολύ μεγάλα, και αυτό σημαίνει ότι ο καπνός τους πρόσφερε αρκετά χρήματα.
«Για δυο χρόνια οι Τούρκοι και οι Έλληνες, έμεναν στο ίδιο σπίτι. Όταν ήρθαν στο χωριό οι πρόσφυγες, είπαν στους Τούρκους ότι επιτάσσουν δυο δωμάτια, και στο μισό σπίτι ήταν οι Τούρκοι και στο άλλο μισό οι πρόσφυγες. Η συνύπαρξη τους ήταν αρμονικότατη, παρόλο που οι πρόσφυγες και ιδιαίτερα οι Πόντιοι επέστρεψαν με πολύ μίσος γιατί κυνηγήθηκαν και έφυγαν από τον Πόντο.
Οι Τούρκοι και οι Έλληνες, έζησαν πολύ καλά μεταξύ τους και οι πρόσφυγες διδάχτηκαν από τους Τούρκους σχετικά με την καλλιέργεια του καπνού.
Μάλιστα ήρθαν στην Πτελέα, απόγονοι των Τούρκων και μας βρήκαν. Ήρθαν να δουν το χωριό των προγόνων τους, όπως και εμείς πήγαμε εκεί και βρήκαμε τα δικά μας μέρη», μας είπε η κα. Τσεγγελίδου, κατά την ξενάγηση που μας έκανε.
Ένα σημείο ιδιαίτερης συναισθηματικής αξίας που βρίσκεται στο Μουσείο όπως μας ανέφερε η κα. Τσεγγελίδου, αποτελούν ορισμένα κειμήλια που υπάρχουν από τον Πόντο. «Το 2008 κάναμε ένα ταξίδι στον Πόντο, στην Κάβζα και βρήκαμε το χωριό των παππούδων των ποντίων που ήταν το Τσαϊροζου. Όλοι που είναι από το χωριό εδώ είχαν καταγωγή από εκεί. Οι Τούρκοι ήταν φιλικότατοι απέναντι μας, ήταν και πολύ φτωχοί όμως και δεν είχαν τίποτα να μας δώσουν και έτσι μας έδωσαν ένα εξάρτημα από μια ποντιακή ποδιά, και ένα εξάρτημα από άλογο. Δεν είχαν κάτι άλλο οι άνθρωποι. Επίσης, έχουμε νερό, χώμα και πέτρες από εκεί στην μνήμη αυτών που έφυγαν, καθώς και φουντούκια από την Κερασούντα, και νερό από τον ποταμό Πυξίτη από την Παναγία Σουμελά, χώμα από την Παναγία Σουμελά αλλά και πέτρες από εκεί, για να μας θυμίζουν την καταγωγή μας».
Δίπλα από τον κεντρικό χώρο του μουσείου υπάρχει ένα δωμάτιο το οποίο είναι σαν μια σχολική αίθουσα της παλιάς εποχής, όπου περιέχει παλιά θρανία και εποπτικά αντικείμενα της εποχής.
Δυο μικρότεροι εκθεσιακοί χώροι κάτω από το κυρίως μουσείο
Στον κάτω όροφο του Μουσείου, υπάρχει ένα ακόμη πιο μικρό θεματικό μουσείο, για την Εθνική Αντίσταση κατά των Βουλγάρων, της χρονικής περιόδου 1941-1944. Υπάρχει η καλύβα του αντάρτη, στην οποία υπήρχε το κρεβάτι, και ένα τραπέζι.
Παράλληλα, υπάρχει και μια μακέτα η οποία δείχνει την Εθνική Αντίσταση κατά των Βουλγάρων από τον Στρυμώνα μέχρι τον ποταμό Νέστο. Η μακέτα περιλαμβάνει βουνά, τα στρατηγία που ήταν ο κάθε οπλαρχηγός, η σιδηροδρομική γραμμή του Στρυμώνα, και τους χώρους τους οποίους ζούσαν οι αντάρτες με κάθε λεπτομέρεια.
Δίπλα από το Μουσείο Εθνικής Αντίστασης, υπάρχει ένας ακόμη χώρος στον οποίο γίνεται αναπαράσταση του Σπηλαίου της Αποκάλυψης της Πάτμου.
Ο εμπνευστής του Μουσειακού Εκθετηρίου Πτελέας μιλάει στον «Π.Τ.»
Παράλληλα, η εφημερίδα μας επικοινώνησε τηλεφωνικά με τον εμπνευστή όλου αυτού του εγχειρήματος, τον Αντιστράτηγο εν αποστρατεία της ΕΛ.ΑΣ. κ. Μαραπίδη, ο οποίος μας μίλησε για τις σκέψεις που τον οδήγησαν να δημιουργήσει ένα Μουσείο στον τόπο καταγωγής του.
«Όταν μετατέθηκα προς τη Δράμα, επισκέφθηκα και το χωριό μου την Πτελέα, και παρατήρησα ότι υπήρχε εγκατάλειψη και έτεινε προς κατεδάφιση το παλιό σχολείο του χωριού. Τότε σκέφτηκα, ότι πρέπει κάπως να αξιοποιήσουμε αυτό το κτίριο, το οποίο δημιουργήθηκε από τους πρώτους πρόσφυγες που ήρθαν στην Πτελέα το 1923. Σκέφτηκα ότι πρέπει να το κάνουμε ένα Λαογραφικό Μουσείο του Προσφυγικού Ελληνισμού, γιατί το χωριό της Πτελέας αποτελείται από πρόσφυγες.
Έπειτα από αυτό δημιούργησα κάποια σχέδια και τα παρουσίασα στον τότε δήμαρχο του Νικηφόρου, ο οποίος συμφώνησε με την ιδέα μου. Μάλιστα μου πρότεινε να το σχεδιάσω όπως το σκεφτόμουν, και έτσι το έκανα καθώς ασχολούμαι και με την ζωγραφική. Έπειτα του παρουσίασα τα σχέδια ενός λαογραφικού μουσείου.
Στη συνέχεια ξεκινήσαμε να μαζεύουμε παλιά αντικείμενα του χωριού με μια ομάδα συνεργατών από το χωριό και από το 2005 που ξεκινήσαμε, τελειώσαμε γύρω στο 2015.
Για να μην ερημοποιηθεί το χωριό σκεφτήκαμε να δημιουργήσουμε τον Πολιτιστικό Σύλλογο Πτελέας «Άγιος Δημήτριος», στον οποίο πρωτοστατούν οι γυναίκες.
Οι επισκέψεις στο μουσείο γίνονται δωρεάν και αυτό που μας ενδιαφέρει είναι το μουσείο να είναι λειτουργικό και κυρίως διδακτικό. Προσπαθούμε ώστε το χωριό να γίνει πιο ελκυστικό και επισκέψιμο.
Πιστεύω ότι πρέπει να γίνει καλύτερη προβολή από τον δήμο μας, έτσι ώστε στις ημερήσιες εκδρομές που γίνονται στο Παρανέστι, στα Φράγματα, στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, να συμπεριλάβουν και την Πτελέα ώστε να βλέπουν και το μουσείο του προσφυγικού ελληνισμού».
