Ο ερασιτέχνης Αστρονόμος Αρ. Βούλγαρης μιλάει στον «Π.Τ.»

Η ελάχιστη δραστηριότητα

του ήλιου τα έτη 1640 – 1720

και τα περίφημα βιολιά Στραντιβάριους

► Ερωτηματικά για επερχόμενη χαμηλή δραστηριότητα που ίσως φέρει κύμα ψύχους στον πλανήτη

Του Θανάση Πολυμένη

ΣΤΟ περιθώριο της εκδήλωσης των εγκαινίων του Αστρονομικού Παρατηρητηρίου στο Γυμνάσιο Νικηφόρου το Σάββατο 28 Σεπτεμβρίου, και πριν από την ομιλία του κ. Άγγελου Τσιάρα για την ιστορία του πλανήτη Γη και του καθηγητή του ΑΠΘ κ. Γιάννη Σειραδάκη, έτυχε να συναντηθούμε με έναν από τους πλέον γνωστούς στην Ελλάδα ερασιτέχνες Αστρονόμους κ. Αριστείδη Βούλγαρη.

Ο κ. Βούλγαρης, ασχολείται κυρίως με την παρατήρηση του ήλιου και τις ολικές εκλείψεις, έχει κατασκευάσει μάλιστα και μηχανικά οπτομηχανικά συστήματα παρατήρησης, ενώ μαζί με τον κ. Σειραδάκη έχουν συμμετάσχει σε πολλές παρατηρήσεις έκλειψης του ηλίου σε διάφορα μέρη του κόσμου.

Ο ίδιος μάλιστα, έχει βαθμονομήσει έναν Φασματογράφο Ηλιακού Στέμματος, πετώντας με αεροπλάνο της Airbus A320 της AEGEAN σε ύψος 30.000 ποδών (περίπου 9200 μέτρα), τον οποίο στη συνέχεια έστειλε στις ΗΠΑ.

Ο Φασματογράφος Ίκαρος, σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε αποκλειστικά στην Ελλάδα, από τον Αριστείδη Βούλγαρη, μέλος μίας διεθνούς ερευνητικής ομάδας ηλιακών αστρονόμων, με επικεφαλής τον διάσημο κυνηγό εκλείψεων καθ. Jay Pasachoff, ο οποίος μελετά συστηματικά το ηλιακό στέμμα και την ηλιακή δραστηριότητα κατά τη διάρκεια ολικών εκλείψεων Ηλίου. Ο Ίκαρος πρόκειται κατέγραψε το φως που εκπέμπεται από το ηλιακό στέμμα στην εγγύς υπέρυθρη περιοχή, τη στιγμή της ολικής έκλειψης Ηλίου που έλαβε χώρα στις 2 Ιουλίου 2019, και η οποία ήταν ορατή από το Νότιο Ειρηνικό Ωκεανό, τη Χιλή και την Αργεντινή. Η υπέρυθρη ακτινοβολία, κατά τόπους απορροφάται πολύ έντονα από την γήινη ατμόσφαιρα και τους υδρατμούς που υπάρχουν σε χαμηλό υψόμετρο, καθιστώντας την, ως μη-διαπερατή ακτινοβολία. Για το λόγο αυτό, ο φασματογράφος Ίκαρος τοποθετήθηκε σε ένα αεροπλάνο Boeing 787-9 “Dreamliner”, το οποίο «κυνήγησε» τη σκιά της Σελήνης, η οποία σαρώνει με υπερηχητική ταχύτητα την γήινη επιφάνεια, κρύβοντας το φως του Ηλίου.

Μια στενή λωρίδα σκιάς

Ο κ. Βούλγαρης δέχθηκε ευγενώς να μιλήσει στον «Π.Τ.» και να αναφερθεί στο ηλιακό στέμμα και τις παρατηρήσεις στις οποίες έχει συμμετάσχει ο ίδιος, εξηγώντας μας αρχικά τον μηχανισμό της ολικής έκλειψης ηλίου.

«Μια ολική έκλειψη ηλίου, συμβαίνει όταν η Σελήνη μπαίνει μπροστά από τον ήλιο, με αποτέλεσμα να κρύψει το εκτυφλωτικό φως του. Κατά τη διάρκεια εκείνη νυχτώνει και βλέπουμε άστρα στον ουρανό. Το μοναδικό πρόβλημα είναι ότι το φαινόμενοι είναι πολύ τοπικό σε διάφορα σημεία της Γης. Είναι πολύ στενή η λωρίδα της σκιάς που κάνει η Σελήνη πάνω στη Γη, είναι περίπου 300 χιλιόμετρα. Καταλαβαίνεται ότι τα 300 χιλιόμετρα στα 40.000 χιλιόμετρα της περιμέτρου της Γης είναι ελάχιστα.

Για το λόγο αυτό αναγκαζόμαστε να ταξιδέψουμε σε πολύ ιδιαίτερα μέρα. Με τον κ. Σειραδάκη έχουμε πάει στο Νησί του Πάσχα, στην Κίνα, στην Αυστραλία, στο Νησί Βάλσμπαρ κοντά στο Βόρειο Πόλο, για να παρατηρήσουμε αυτό το φαινόμενο και να χρησιμοποιήσουμε όργανα που μελετούν το στέμμα του ηλίου».

Ο κ. Βούλγαρης κατά τη διάρκεια της βαθμονόμησης

του Φασματογράφου Ηλιακού Στέμματος που ο ίδιος κατασκεύασε

Απλά και εκλαϊκευμένα κ. Βούλγαρη, τι είναι αυτό που έχουμε να κερδίσουμε από τέτοιες παρατηρήσεις;

«Η ολική έκλειψη ηλίου, συμβαίνει μόνο στο σημείο που είμαστε στο κέντρο της σκιάς. Αν είμαστε λίγο πιο έξω, η έκλειψη είναι ελάχιστη έως μερική. Ακόμα και το 99,99% να είναι καλυμμένο του ηλίου, το φως είναι πολύ και δεν νυχτώνει και δεν βλέπεις άστρα στον ουρανό. Πρέπει να είναι καλυμμένο το 100% του ηλίου από την Σελήνη.

Κατ’ εκείνη την περίπτωση, εμφανίζεται και το λεγόμενο ηλιακό στέμμα, ένα πέπλο γύρω από τον ήλιο, του οποίου το σχήμα εξαρτάται και από την ενεργειακή κατάσταση του ηλίου τη συγκεκριμένη στιγμή και μάλιστα μεταβάλλεται ανάλογα με την ενεργειακή κατάσταση που βρίσκεται ο ήλιος, κάθε 11,2 χρόνια.

Κάθε 11,2 χρόνια, υπάρχει μια περιοδικότητα στην ηλιακή δραστηριότητα, με εκτεταμένο στέμμα, εκρήξεις στον ήλιο, προβλήματα στις επικοινωνίες λόγω των σωματιδίων που στέλνει ο ήλιος και στο ενδιάμεσο, περίπου στα 5,5 χρόνια ο ήλιος ηρεμεί για 2-3 μήνες, προκειμένου να ξεκινήσει ξανά ο κύκλος προς το ηλιακό μέγιστο».

Το φαινόμενο Ελάχιστο Μόντερ

Σ’ αυτό το σημείο δηλαδή μπορούμε να παρατηρήσουμε κάτι που θα μας βοηθήσει στη μελέτη του ήλιου;

«Οι ηλιακές εκλείψεις, επειδή το φως του ήλιου είναι εκτυφλωτικό και τυφλώνει τα αστρονομικά όργανα, βοηθούν να μελετήσουμε τον ήλιο και τις πληροφορίες που μας δίνει όταν κρυφτεί το εκτυφλωτικό φως. Αυτό συμβαίνει με την έκλειψη ηλίου, όπου μπορείς να δεις το στέμμα και να βγάλεις χρήσιμα συμπεράσματα για την κατάσταση του ηλίου, των χημικών στοιχείων που υπάρχουν στο στέμμα, την θερμοκρασία τους, την ηλιακή δραστηριότητα που επηρεάζει και τη Γη.

Για  παράδειγμα, την περίοδο από το 1640 μέχρι το 1720, το λεγόμενο Ελάχιστο Μόντερ, ο ήλιος είχε μηδενική δραστηριότητα. Δηλαδή δεν είχε κηλίδες, δεν είχε εκρήξεις, δεν είχε προεξοχές και γενικά ήταν ένας πολύ χαμηλών τόνων ήλιος. Κατ’ εκείνη την περίοδο, πάγωναν οι λίμνες στη Βόρεια Ολλανδία και ο Τάμεσης, που ποτέ πριν από την περίοδο αυτή – το Ελάχιστο Μόντερ (από τον Αστρονόμο Έντουαρντ Μόντερ) – δεν είχαν ξαναπαγώσει.

Και αυτό δεν είναι κάτι τυχαίο. Σώζονται μάλιστα γκραβούρες από εκείνα τα χρόνια καθώς και αφίσες, με λαϊκή αγορά να στήνεται επάνω στον Τάμεση. Οι ζωγράφοι της εποχής απεικονίζουν κάρα φορτωμένα με προϊόντα επάνω στον Τάμεση. Για να κυκλοφορήσει ένα κάρο πάνω στον πάγο, μιλάμε για ένα πάγο τουλάχιστον δύο μέτρα πάχος.

Ποτέ πριν απ’ αυτή την περίοδο και ποτέ μετά, απ’ αυτή την παρατεταμένη χαμηλή δραστηριότητα του ήλιου, δεν έχει παρατηρηθεί να παγώσει ο Τάμεσης σ’ αυτό το σημείο».

Τα περίφημα  βιολιά Στραντιβάριους

Συνεχίζοντας ο κ. Βούλγαρης κάνει αναφορά σε ένα ιδιαίτερο φαινόμενο, όπου συνδέεται και ο ήχος των περίφημων βιολιών Στραντιβάριους.

«Σ’ αυτή την χαμηλή δραστηριότητα του ήλιου, οφείλεται και ο ήχος από τα περίφημα βιολιά του Στραντιβάριους και του Γκουαρνιέρι την ίδια εποχή. Εκείνη την εποχή στο Ελάχιστο Μόντερ, το ξύλο δεν αναπτυσσόταν όπως σε άλλες περιόδους. Το βιολιά του Στραντιβάριους είναι από ερυθρελάτη και στην χαμηλή δραστηριότητα του ηλίου, το δέντρο δεν αναπτύσσεται πολύ και οι αυξητικοί δακτύλιοι είναι πολύ κοντά ο ένας στον άλλο και άρα το ξύλο είναι πιο ομογενές και πιο πυκνό.

Από τότε και επειδή έχει αλλάξει η ηλιακή δραστηριότητα, δεν μπορεί να παραχθεί ξύλο ίδιας κατάστασης και άρα τα περίφημα βιολιά του Στραντιβάριους οφείλουν τον ήχο τους σ’ αυτή την περίοδο της χαμηλής δραστηριότητας του ήλιου. Ο Στραντιβάριους, είχε πάρει ξύλο στα μισά της περιόδου του Ελαχίστου Μόντερ, στην πιο βαθιά περίοδο της χαμηλότερης δραστηριότητας του ήλιου».

Με αφορμή τα παραπάνω κ. Βούλγαρη, έχουμε διαβάσει τα τελευταία χρόνια, ότι η φωτεινότητα του ήλιο έχει αρχίσει και μειώνεται. Ισχύει κάτι τέτοιο και πως ακριβώς ερμηνεύεται από το φαινόμενο;

«Μάλιστα υπάρχει μια δημοσίευση που έχουμε κάνει μαζί με τον κ. Σειραδάκη. Από το 2006 έως το 2008, μετρήσαμε μια πτώση της θερμοκρασίας του στέμματος του ήλιου, περίπου 300.000 Κέλβιν. Η θερμοκρασία στο στέμμα ανέρχεται συνήθως στα 2 και 3 εκατομμύρια Κέλβιν. Τα τελευταία χρόνια, ακόμα και το μέγιστο που ήταν το 2012, δεν ήταν το αναμενόμενο μέγιστο όπως ήταν τα προηγούμενα μέγιστα του 1990 ή του 2001 και θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε, αν ίσως είμαστε στην αρχή ενός δεύτερο Ελαχίστου Μόντερ;»

Μπορεί δηλαδή αυτό να σημαίνει κάτι; Μπορεί να έχουμε μια νέα περίοδο ψύχους στον πλανήτη;

«Αν συνεχιστεί αυτή η κατάσταση, μπορεί να δούμε συνθήκες άσχημες. Το Ελάχιστο Μόντερ είχε περίπου 80 χρόνια διάρκεια. Αν παραταθεί η χαμηλή δραστηριότητα του ήλιου, πιθανόν να δούμε φαινόμενα όπως εκείνης της εποχής».